Türkiye ve Ermenistan neyden kurtulmalı?
Türkiye Ermenistan ilişkilerini değerlendiren Selçuk Üniversitesi Öğretim Üyesi SDE Uzmanları Birol Akgün ve Murat Çemrek Türkiye'nin Azerbaycan'ın etkisinden, Ermenistan'ın da diaspora boyunduruğundan kurtarılmadıkça ilişkilerini düzeltemeyeceğini açıkladılar.
2010 Nisan ' ında da durum pek farklı beklenmemektedir . Sadece Başbakan Erdoğan ' ın Gazze saldırılarından dolayı İsrail ' i yü ; ksek tonda eleştirdiği iç ; in Tü ; rkiye ' ye kırgın ABD ' deki Yahudi/Musevî ; lobisi devre dışı kalmıştır . Amerikan Kongresinin Dış İlişkiler Komitesi ' nden ve İsveç ; Parlamentosu ' ndan &ldquo ; Ermeni soykırımını&rdquo ; tanıma kararlarının &ldquo ; bir oy&rdquo ; farkla geç ; mesi ve iki oylama arasındaki yakınlık , barışç ; ıl bir yol izleyen ve bö ; lgesinde &ldquo ; oyun kurucu&rdquo ; olma yolundaki Tü ; rkiye ' nin pro-aktif adımlarına ket vurduğu gibi &ldquo ; Aşil topuğu&rdquo ; haline getirmektedir . İç ; siyasette ise Tü ; rkiye ' deki milliyetç ; i atmosfer radikalleşirken banalleşmekte hatta lü ; mpenleşmektedir .
Ç ; Ö ; ZÜ ; M ORTAK HAFIZAYI AÇ ; MAK
Ö ; te yandan Tü ; rkiye ' nin &ldquo ; komşularla sıfır sorun maksimum işbirliği&rdquo ; ifadesinde ö ; zetlenebilecek yeni dış politika felsefesi , coğrafî ; işlevi gibi Tü ; rkiye ' nin tarihî ; problemlerini sıfırlama gayretini gerektirmektedir . Bu bağlamda , dış politika yapımının &ldquo ; tarihi tarihç ; ilere bırakalım&rdquo ; ucuzculuğundan kurtarılması gereklidir . Ç ; ü ; nkü ; Tü ; rkiye bugü ; ne dek 1915 Olayları iç ; in , Ermenistan ve diasporanın &ldquo ; soykırım&rdquo ; iddialarına karşılık reaksiyoner şekilde &ldquo ; soykırım değildir&rdquo ; demenin ö ; tesinde ortaya somut bir tanım koyamadığından siyasî ; değilse bile entelektü ; el aurayı kaybetmiş gö ; zü ; kmektedir . Ç ; ö ; zü ; m , tarihî ; olayları unut/tur/mak değil , konunun her iki toplumca da yapıcı diyalog zemininde aç ; ıkç ; a tartışılmasını teşvik ederek ortak hafızanın yolunu aç ; maktır . Ancak bu sayede , Ermeni sorunu Tü ; rkiye iç ; in &ldquo ; gü ; venlik sorunu&rdquo ; olmaktan ç ; ıkarken ( de-securization ) ; Ermeniler iç ; in de &ldquo ; seç ; ilmiş travma&rdquo ; nın rehabilitasyonu sağlanabilecektir . Ç ; ü ; nkü ; Ermenilerce &ldquo ; Bü ; yü ; k Felaket&rdquo ; olarak adlandırılan 1915 Olayları , Osmanlı iç ; in de kendi vatandaşlarına uyguladığı tehcir politikası ve sonuç ; ları nedeniyle &ldquo ; Bü ; yü ; k Felaket&rdquo ; olmuştur .
Osmanlı ' nın kü ; llerinden doğan Ankakuşu ( phoenix ) Tü ; rkiye Cumhuriyeti , imparatorluk bakiyesi ü ; zerinde &ldquo ; ulus-devlet&rdquo ; modelinde kuruluşu sırasında reddi mirası benimsemiştir . Her ne kadar Cumhuriyetin kurucuları &ldquo ; Osmanlı Paşaları&rdquo ; olsa da , Tü ; rk milliyetç ; iliğini kurgulayabilmek iç ; in eski rejim ( ancien ré ; gime ) hakkında bilinç ; li unutkanlığı ( conscious amnesia ) tercih etmişlerdir . Dolayısıyla 1915 Olayları , ASALA ' nın 1970 ' lerde Tü ; rk diplomatlara yö ; nelik terö ; r saldırılarının sarsıcı etkisine kadar ne Tü ; rk hariciyesinin ne de entelijansiyasının dikkatini ç ; ekmiştir .
DİPLOMASİNİN BAŞLAMASI Ö ; NEMLİ
Konu 1980 ' lerde uluslararası arenaya yansımaya başlayınca , daha sonra İngilizce ve Fransızcaya da ç ; evrilecek olan Ermeni Dosyası ( Ankara , Tü ; rk Tarih Kurumu Basımevi , 1983 ) Bü ; yü ; kelç ; i Kamuran Gü ; rü ; n tarafından bu bağlamda ilk ciddi ç ; alışma olarak Dışişleri Bakanlığı iç ; in hazırlanmıştır . 1991 ' de SSCB dağılıp Ermenistan da bağımsızlığını kazandığında , Tü ; rkiye diğer Sovyet ardılı Cumhuriyetlerle bu ü ; lkeyi tanıyarak diplomatik ilişkiler kurmuştur . SSCB dö ; neminde Azerbaycan ' a bağlı Dağlık Karabağ Ö ; zerk Oblastı ' nda 1988 başlarında Ermeniler ve Azeriler arasındaki tedhiş eylemleri , SSCB sonrası Azerbaycan ve Ermenistan arasında savaşa dö ; nü ; şmü ; ştü ; r . Ermenilerin 26 Şubat 1992 ' deki Hocalı katliamı ü ; zerine Tü ; rkiye , Azerbaycan ile dayanışma adına sınırını tek taraflı kapatarak Ermenistan ile diplomatik ilişkilerini kesmiştir . Ancak Tü ; rkiye ' nin Ermenistan ' a karşı nerdeyse yirmi yıldır sü ; rdü ; rdü ; ğü ; siyasî ; ve ekonomik ambargo , Karabağ sorununun ç ; ö ; zü ; mü ; ne katkı sağlamadığı gibi Ermenistan ile Ermeni diasporasını Tü ; rkiye ' ye karşı kopmamacasına birleştirirken Batılı mahfillerde de Tü ; rkiye ' ye karşı kullanılacak bir koz haline gelmiştir . AB Parlamentosunun bu minvaldeki kararları ve AB Komisyonunun hazırladığı İlerleme Raporlarında Tü ; rkiye &ldquo ; iyi komşuluk&rdquo ; ilkelerine uymaya ç ; ağrılmıştır .
ABD Başkanı Obama ' nın Tü ; rkiye ziyaretindeki Tü ; rk-Ermeni ilişkilerinin normalleştirilmesi yö ; nü ; ndeki talebi olarak kristalleşen uluslararası kamuoyu baskısı , Tü ; rkiye ' yi Ermenistan ' la diyalog arayışlarına ivme kazandırmıştır . Uzun ve gizli gö ; rü ; şmeler trafiği ve futbol diplomasisi ile yumuşatılan kamuoyunun ardından İsviç ; re ' nin arabuluculuğu ile hazırlanan Protokoller 10 Ekim 2009 ' da Zü ; rih ' te imzalanmıştır . Protokoller komşu iki ü ; lkenin bugü ; n iç ; in donma noktasındaki başta siyasî ; ve ekonomik ilişkilerini tarihin cenderesinden kurtarmayı hedeflemektedir . Protokollere ö ; n adım olması bakımından 2005 ' te TBMM tü ; m partilerin desteklediği bir bildiri ile 1915 Olaylarının araştırılması iç ; in ortak bir Tarih Komisyonu kurulması ve karşılıklı olarak arşivlerin aç ; ılması ç ; ağrısını Erivan ' a ve tü ; m dü ; nyaya iletmiştir . Protokoller Tü ; rkiye ' nin bu talebini karşılayacak bir komisyonun kurulmasını ö ; ngö ; rmektedir . Davutoğlu ' nun ifadesiyle bö ; ylece iki tarafta da &ldquo ; adil bir toplumsal hafıza&rdquo ; imkâ ; nı ortaya ç ; ıkacaktır . İkinci adımda 1992 ' de kesilen iki ü ; lke arasındaki siyasî ; ve diplomatik ilişkilerin yeniden inşası ö ; ngö ; rü ; lmektedir . Ü ; ç ; ü ; ncü ; adım sınırların ticaret ve turizme aç ; ılmasına yö ; neliktir . Karabağ sorunu Protokollerde doğrudan bahsedilmese de imza tö ; reninde AGİT-Minsk Grubunun Batılı Eşbaşkanları Rusya ve Fransa ile ABD ve AB gibi gü ; ç ; lü ; aktö ; rlerin temsilcilerinin de hazır bulunması , Protokollerin bü ; yü ; k ö ; lç ; ü ; de Karabağ ' daki ilerlemelere bağlı olduğunun uluslararası toplum tarafından da anlaşıldığını gö ; stermektedir .
AHDE VEFA BEKLENTİSİ VAR
Tü ; rkiye , Protokolleri TBMM ' ye sevk ettiyse de Azerbaycan ile kriz dü ; zeyine varan ihtilaf ve muhalefetin baskısıyla TBMM ' den geç ; irememiştir . Ö ; te yandan Ermenistan da Protokolleri ö ; nce Anayasa Mahkemesine gö ; ndermiş , ç ; eşitli yetkili ağızlardan da ö ; nce Tü ; rkiye ' nin protokolleri kendi parlamentosundan geç ; irmesini beklediğini iletmiştir . Ermenistan Anayasa Mahkemesi Protokolleri onaylamakla birlikte , onama kararına eklediği şerh ile Protokollerin ö ; zü ; ne ve ruhuna aykırı bazı yorumlamalar da getirmiştir . Bu da Tü ; rkiye ve Ermenistan arasında filizlenmeye başlayan gü ; ven ortamını oldukç ; a sarsmıştır . Umut verici gelişme ise , Başbakan Erdoğan ' ın ö ; zel temsilcisi olarak Dışişleri Bakanlığı Mü ; steşarı Feridun Sinirlioğlu aracılığıyla Ermenistan Cumhurbaşkanı Sarkisyan ' a gö ; nderdiği mektupta &ldquo ; ahde vefa&rdquo ; ilkesi ç ; erç ; evesinde Tü ; rkiye ' nin protokollere attığı imzanın arkasında durduğunu iletmesi olmuştur .
Bu mektup Washington ' daki Nü ; kleer Gü ; venlik Zirvesinde Başbakan ' ın Ermenistan Cumhurbaşkanı Sarkisyan ' la gö ; rü ; şmesinin ardından Obama-Erdoğan gö ; rü ; şmesini de mü ; mkü ; n kılmıştır . Tü ; rkiye , dış politikasının selameti aç ; ısından , 1915 Olaylarının , her ne suretle olursa olsun , uzun bir sü ; redir parç ; ası olmaya ç ; alıştığı Batı dü ; nyası ile ilişkilerini ipotek altına almasına izin vermemelidir . Bu ç ; erç ; evede , ABD ve İsveç ; ö ; rneklerinde izlenen bü ; yü ; kelç ; ilerin istişare iç ; in merkeze ç ; ağrılması , marjinal faydasını kısa sü ; rede negatifleştirmesinin ö ; tesinde , Tü ; rkiye ' yi uluslararası alanda &ldquo ; mızıkç ; ı&rdquo ; konumuna sokmaktadır .
Tü ; rkiye , Ermenistan ' ın komşuları ile ilişkilerini gü ; ç ; lendirerek bu ü ; lkeyi işbirliğine zorlayacak yeni diplomatik baskı yö ; ntemlerini ve caydırıcı taktikleri geliştirebilmelidir . Bu amaç ; la , protokol krizinin ç ; ö ; zü ; lmesi iç ; in bir yandan Ermenistan ile diyalog arayışlarını sü ; rdü ; rmeli ve bu arayışını protokolü ; n imzalanmasında resimde arkada duran ü ; lkeler ve uluslararası ö ; rgü ; tleri de devreye sokarak devam ettirmelidir . Ö ; te yandan Karabağ sorununun ç ; ö ; zü ; lmesi konusunda Azerbaycan ü ; zerinden caydırıcı tedbirler konusundaki kartını elinde tutması gereken Tü ; rkiye , attığı adımları zedelememek iç ; in zorlayıcı diplomasinin imkâ ; nlarını gerektiğinde devreye sokmalıdır .
ROMANTİK MİLLİYETÇ ; İLİĞE SON VERİLSİN
Tü ; rkiye Ermenistan ile geliştirdiği ilişkilerini pozitif yö ; nde katkı sağlamak iç ; in diğer ü ; lkelerle işbirliğine aç ; ık olmalı , ama zaten bıç ; ak sırtındaki ilişkileri zedeleyebilecek ü ; ç ; ü ; ncü ; ü ; lkelerin tasarruflarına karşı tedbir almalıdır . Dış politikasını ü ; ç ; ü ; ncü ; ü ; lkelerle ö ; zdeşleştirerek Ermenistan ile kırılgan ilişkilerine halel getirecek her tü ; rlü ; adımdan uzak kalmalıdır . Bu bağlamda Tü ; rkiye ' nin Azerbaycan ile dayanışmanın gö ; stergesi olarak Ermenistan sınırını kapatması , zamanla Tü ; rk-Ermeni ilişkilerinde iplerin Bakü ; ' de olduğu yö ; nü ; nde ç ; arpık bir imaj doğurmuştur . Kaldı ki ; Bakü ; de Ankara ' yı doğalgaz ile tehdit etmekten , topraklarını işgal eden Ermenistan ' a destek veren Rusya ' ya ziyarette bulunmaktan imtina etmemiştir . &ldquo ; İki devlet tek millet&rdquo ; romantik milliyetç ; ilik adına hoş bir slogan olabilir ; ancak ö ; zellikle dış politikada sloganlarla değil ulusal ç ; ıkarların maksimizasyonu temel hedef olduğuna gö ; re &ldquo ; ulusal ç ; ıkarların&rdquo ; mutlaka &ldquo ; ulusalcı&rdquo ; bir yaklaşımla ç ; ö ; zü ; mlenmesi de gerekli değildir . Kaldı ki , ABD Dış İlişkiler Komitesindeki oylamada &ldquo ; tek millet&rdquo ; olduğumuz Azeri yetkililer &ldquo ; farklı bir devlet&rdquo ; olarak Tü ; rkiye ' nin yanında yer almamışlardır . Ezcü ; mle , Tü ; rk dış politikası Azeri etkisinden ve Ermenistan dış politikası da diaspora boyunduruğundan kurtarılmadıkç ; a , iki ü ; lke de kendi doğal ilişkilerini geliştiremeyeceklerdir . Bu vesile ile Azerbaycan ' ın Tü ; rkiye ü ; zerinden Ermenistan ile dolaylı ç ; atışması engellendiği gibi Azerbaycan dış politikası da Ermenistan ile yü ; zleşebilecektir .
SOYKIRIM ESİRİ OLMAYALIM
Tü ; rkiye iyi niyetini gö ; stermek iç ; in protokollerden bağımsız olarak sınır kapılarını &ldquo ; pilot uygulama&rdquo ; bağlamında belli sü ; reliğine ya da sü ; resiz aç ; abilir . Hatta 24 Nisan ö ; ncesinde bö ; yle bir diplomatik jest , Batı ' da Tü ; rkiye aleyhtarı kampanyaları etkisizleştirecektir . Bu dü ; nyanın en bü ; yü ; k on yedinci ekonomisi ve yetmiş milyondan fazla nü ; fusu ile Tü ; rkiye ' nin kendine gü ; venini ortaya koyarken Ermenistan ' da başta Sarkisyan olmak ü ; zere diyalogdan yana olan aktö ; rlerin elini gü ; ç ; lendirecek , Ermenistan dış politikasının diasporadan bağımsızlaşmasını hızlandıracaktır . Bü ; yü ; kelç ; ileri merkeze ç ; ağırma , Tü ; rkiye ' de kaç ; ak ç ; alışan Ermenileri sınır dışı etmeyi dillendirme , ikili ilişkileri askıya alma ve ü ; st dü ; zey ziyaretleri iptal etme taktikleri Tü ; rkiye ' nin yeni dış politika felsefesiyle uyuşmayan reaksiyoner tepkilerdir . Erdoğan İsveç ; gezisini en kısa sü ; rede gerç ; ekleştirmeli ve kamu diplomasisine ağırlık vermelidir .
Tü ; rk dış politikasını &ldquo ; soykırım esiri&rdquo ; olmaktan kurtarmanın yolu , konunun her platformda ö ; zgü ; rce tartışılmasının ö ; nü ; nü ; aç ; maktır . Tü ; rkiye bu olgunluğa sahiptir . Kaldı ki , &ldquo ; enerji koridoru&rdquo ; olma yolunda attığı adımları bu sorun sekteye uğramaktadır . Ermenistan da bu koridorun bir parç ; ası olma ihtimalini &ldquo ; kavgacı profil&rdquo ; nedeniyle kaybetmektedir .
Sonuç ; olarak , 1915 Olayları gereğinden fazla tarihileştirilmiş , hukukileştirilmiş , siyasileştirilmiş ve insanî ; vasfından uzaklaştırılmıştır . Tü ; rkiye , Ermenistan ile sınırları aç ; masının ö ; tesinde diaspora ile de diyalog iç ; in de aktif ç ; aba harcamalıdır . Siyasî ; mirasç ; ısı olduğu Osmanlı ' nın vatandaşlarına uyguladığı politikalardan dolayı , protokollerde ö ; ngö ; rü ; len sü ; reç ; başarıya ulaştıktan , ikili ilişkiler normalleştirildikten sonra gerekirse en azından sembolik bir ö ; zü ; r beyanında bulunması da mü ; mkü ; ndü ; r . İç ; politikada demokratik siyasetin aç ; ılımlarla konsolide olması yö ; nü ; nde ciddi adımların atıldığı bir dö ; nemde , tarihiyle yü ; zleşmesi Tü ; rkiye ' yi zayıflatmak bir yana ö ; zgü ; venini tescilleyecektir . Diplomasinin mahareti , yollar tıkandığında bile aç ; ık kapı sunabilmesindedir .