19 Ülkede Bulunan 334 Türk Mimari Eser Kiliseye Çevrilmis
Osmanli Imparatorlugu’nun hakimiyeti altindaki topraklarda Türk mimari eserlerini inceleyip ülke ülke gezen Yüksek Mimar Mehmet Emin Yilmaz, 10 yil süren çalismasinda 19 ülkede 277’si cami olmak üzere Türk mimarisine sahip 334 eserin kiliseye dönüstürüldügünü tespit ederek çalismasini “Kiliseye Çevrilen Türk Eserleri” kitabinda birlestirdi.
“Ilk iki yilda 70 yapi tespit ettim. Baktim 70 ile bitmiyor, kitabin basimini durdurdum”
Kiliseye çevrilen Türk eserlerini arastirmaya olan merakinin nasil basladigini anlatan Yilmaz, ilk iki yilda 70 dönüstürülmüs eser tespit ettigini, bunu kitap haline getirmeye karar verdigini ancak 70 ile bitmedigini görünce basimi durdurdugunu söyledi.
Yilmaz, “Benim ilk dikkatimi çeken Bulgaristan’da gördügüm Mimar Sinan’in eseri olan Kara Cami’ydi. Yapi tamamen degistirilmis, dönüstürülmüs. Bu yapiyi gördükten sonra konuyla ilgili neler yapilmis, neler yazilmis diye arastirmaya basladim. Mimarlik ofisim sadece tarihi eserler üzerine proje üreten bir is yeri oldugu için ilgi alanimla meslek hayatim bu noktada kesisti. Önce üzerinde yapilan yayimlari 1-2 yil kadar derledim. Ilk iki yilin sonunda eserlerin üzerinde yayin yapilmis kitaplar, makaleler, çalismalar üzerinden 70 civarinda yapi tespit ettim. Sonra 70 civari yapiyi içeren ‘Balkanlarda Kiliseye Çevrilen Türk Eserleri’ ismiyle kitap hazirladim. Ama baktim ki 70 ile bitmiyor, sürekli devami geliyor. O zaman basimi durdurdum ve 8 yil daha üzerinde çalistim” diye söyledi.
“Eserlerin yarisi Yunanistan’da”
Yüksek Mimar Yilmaz, kiliseye çevrilen Türk eserlerinin en çok hangi bölgelerde olduguna da degindi. Eserlerin büyük kisminin Balkanlarda oldugunu, neredeyse yarisinin Yunanistan’da bulundugunu ifade eden Yilmaz, “Eserlerin büyük kismi Balkanlarda. Basimiyla birlikte toplam 10 yil sürdü. Kiliseye Çevrilen Türk Eserleri kitabi 19 ülkedeki yapilari içeriyor. Bunun yaklasik yarisi Yunanistan’a ait. Çünkü Osmanli Devleti’nin en son çekildigi topraklar Balkan cografyasi oldugu için en fazla eser orada ve mübadeleye tabi tutuluyor. Yunanistan’dan Müslüman Türkler Anadolu’ya geliyor. Anadolu’daki Ortodokslar Yunanistan’a gönderiliyor. En çok degisim dönüsümün yapildigi ülke Yunanistan. Ondan sonra en çok yapi Bulgaristan, Macaristan’da” açiklamasinda bulundu.
Yilmaz’in tespit ettigi kiliseye çevrilen Türk eserlerin bulundugu ülkeler sunlar:
“Azerbaycan, Bosna Hersek, Bulgaristan, Cezayir, Ermenistan, Güney Kibris, Gürcistan, Hirvatistan, Karadag, Kirim, Kosova, Macaristan, Makedonya, Moldova, Romanya, Sirbistan, Türkiye, Ukrayna ve Yunanistan.”
“Kiliseye çevrilen 334 eserin 277’si cami”
Kiliseye çevrilen Türk eserlerinin arasinda en çok cami oldugunu, günümüze ulasmamis eserlerin ve 334 eserin içerisinde kervansaray, çesme gibi yapilarin da oldugunu söyleyen mimar Yilmaz, ayni zamanda bu eserlerin Türk eserleri oldugunun nasil anlasildigini da anlatti. Yilmaz, “Benim tespit ettigim 334 eserin içerisinde 277 cami var. Sonra tekke ve türbeler, az da olsa Güney Kibris’ta çesme, Macaristan’da günümüze ulasmamis bir hamam, yapilarin içerisinde imaret, kervansaray gibi farkli yapilar var. Sehirlerin Osmanli dönemine ait gravürleri, daha geç dönemdekilerin sehir haritalari, çogu Abdülhamid döneminden olan fotograflar var. Fotograflar üzerinden zaten yapiyi tespit etmek kolay. Ya da üzerinde yayin yapilan yabanci arastirmacilarin yayin yaptigi ‘Bu Türk eseridir’ dedigi yapilar da var. Hiçbir sekilde üzerinde yayin yapilmamis bilinmeyen yapilar da var. Özellikle Midilli Adasindaki köy camileri ilk defa bu kitapta yayinlandi” sözlerine yer verdi.
“Çalismalari yapabilmek için 6 defa Yunanistan’a, hatirlayamayacagim sayida Macaristan’a gittik”
Kitaptaki eserleri ne kadar zamanda olusturdugundan ve kiliseye çevrilen eserlerin mevcutta ne durumda oldugundan bahseden Yilmaz, sunlari söyledi:
“Bütün zamanimi bu ise ayirmadim. Normal meslek hayatimizin yaninda vakit buldukça, özellikle geceleri çalisarak tamamladim. 6 defa Yunanistan’a gittik. Macaristan’a gittigimizin sayisini hatirlamiyorum. Eserlerin içerisinde halen kullanilan yapilar var. Kitapta kullanilanlarin tamaminin fotograflari da mevcut. Bir dönem kilise olmus sonra terk edilmis harap halde yapilar, bir dönem kilise olmus sonra tekrar aslina döndürülmüs Gül Baba Türbesi veya Bayrakli Camii gibi örnekler, farkli türde farkli biçimde yapilar da var. Hepsini bir kaliba, bir tasnife sokmak çok zor.”
“334 eserin üzerine 10 eser daha tespit ettim”
Kiliseye Çevrilen Türk Eserleri kitabinin bir yil önce basildigini, bu süreçte üzerinde 10 eser daha ekledigini anlatan Mimar Yilmaz, çalismasinda arastirma ve seyahatler için hiçbir yerden maddi destek almadigini vurgulayarak, “Kitap basilali bir yil oldu. Kitaptaki 334 eserin üzerine 10 eser daha eklendi. Gerçeklesirse son baskida eklemis olacagim. Ne devletten ne de baska dernek vakif gibi kurumlardan bu çalisma için maddi destek almis degilim. Tüm arastirmayi kendi imkanlarimizla yaptik. Kitabin basilmasi ise iki hayirseverin destegiyle gerçeklesti. Sizin vesilenizle kendilerine tekrar tesekkür ederim. Türkiye’deki eski eserlerle ilgili kurumlarin kütüphanelerine bu kitabi kendim bizzat götürerek haberdar ettim. Disisleri Bakanligi da kitaptan belirli sayida alarak onlarin da haberi olmasi için kitapta adi geçen ülkelere dagitti” ifadelerini kullandi.
Kitabini daha önce Prof. Dr. Semavi Eyice’ye takdim eden Yilmaz, çalisma yöntemi ve usul olarak merhum Ayverdi’yi örnek aldigini da ekledi. Eyice, Yilmaz’in kitabi hakkinda su cümleleri söylüyor:
“Mehmet Emin Yilmaz Bey’in hazirladigi Kiliseye Çevrilen Türk Eserleri adli çalismasi, Ekrem Hakki Ayverdi’nin eserini temel almakla beraber bir bakima da birbirini tamamlamaktadir.”
Türk mimari eserleriyle ilgili arastirmalarini 20 yildir sürdüren Yilmaz, farkli yerlerde birçok restorasyon projesinde bulundu. Yilmaz, çalismalarini resmiyete dökmek amaçli meslektaslariyla birlikte “Türk Mimari Arastirma Merkezi”ni de kurdu. Son olarak Yüksek Mimar Mehmet Emin Yilmaz, “Kiliseye Çevrilen Türk Eserleri” kitabinin tamaminin Ingilizceye çevrilmesi için bir proje yürütüyor.