Çin'in Gizli Projesi!
Çin, ABD'nin yıllardır engellemeye çalıştığı bir başarıya imza attığı belirtildi. Shenzhen'de eski ASML mühendislerinden oluşan bir ekip, 2025 başında aşırı ultraviyole (EUV) litografi makinesi prototipini tamamladı. Fabrika büyüklüğündeki bu makine, yapay zeka, akıllı telefon ve askeri teknolojilerde kullanılan ileri düzey yarı iletken çipleri üretme potansiyeline sahip. Henüz işlevsel çip üretemese de EUV ışığı başarıyla oluşturuyor. Huawei koordinasyonunda yürütülen gizli hükümet projesi, binlerce mühendisi kapsıyor. Resmi hedef 2028'de çip üretimi olsa da kaynaklar 2030'u daha gerçekçi görüyor. Bu gelişme, Çin'in yarı iletken bağımsızlığına analistlerin öngördüğünden yıllar önce yaklaşmasını sağlarken, optik sistemler gibi teknik engeller sürüyor.
Ancak Reuters'ın ortaya çıkardığı bilgilere göre Çin, bu engellere rağmen gizli bir 'Manhattan Projesi'yle yanıt verdi: Shenzhen'de geliştirilen EUV prototipi, Batı'nın tekelindeki teknolojiyi kırmaya yönelik büyük bir adım. Bu başarı, Başkan Xi Jinping'in en öncelikli hedefi olan yarı iletken kendi kendine yeterliliğinin zirve noktası niteliğinde.
ÇİN'İN MANHATTAN PROJESİ
Yüksek güvenlikli Shenzhen laboratuvarında Çinli bilim insanları, Washington'ın yıllardır önlemeye çalıştığı bir makineyi geliştirdi: Yapay zeka çiplerinden akıllı telefonlara ve Batı askeri üstünlüğünün temel taşlarına kadar birçok alanda kullanılan son teknoloji yarı iletkenleri üretebilecek bir prototip. 2025 başında tamamlanan ve şu anda test aşamasındaki bu devasa makine, neredeyse bir fabrika katını dolduruyor. Prototip, Hollandalı yarı iletken devi ASML'nin eski mühendisleri tarafından şirketin EUV makinelerinin tersine mühendislik yöntemiyle inşa edildi.
EUV makineleri teknolojik soğuk savaşın tam merkezinde yer alıyor. Aşırı ultraviyole ışık demetleriyle insan saçından binlerce kat ince devreleri silikon plakalara işliyorlar; bu yetenek şu anda yalnızca Batı'nın elinde. Devreler ne kadar küçükse çipler o kadar güçlü oluyor. Çin'in makinesi çalışır durumda ve EUV ışığı üretiyor ancak henüz işlevsel çip üretemiyor.
ASML CEO'su Christophe Fouquet, Nisan 2025'te Çin'in bu teknolojiyi geliştirmesinin 'çok çok yıl' alacağını söylemişti. Reuters'ın ilk kez duyurduğu bu prototip ise Çin'in yarı iletken bağımsızlığına beklenenden yıllar önce yaklaşabileceğini gösteriyor. Buna rağmen hassas optik sistemlerin kopyalanması gibi ciddi teknik zorluklar devam ediyor.
İkinci el piyasalardan eski ASML parçaları kullanılarak inşa edilen prototip için hükümet 2028'de işlevsel çip üretimini hedefliyor. Projeye yakın kaynaklar ise 2030'un daha gerçekçi olduğunu belirtiyor; bu süre bile analistlerin tahmin ettiği on yıldan çok daha kısa.Bu atılım, Xi Jinping'in en yüksek önceliği olan yarı iletken kendi kendine yeterliliği için altı yıldır süren hükümet girişiminin meyvesi. Proje, Xi'nin yakın çalışma arkadaşı Ding Xuexiang'ın başkanlığındaki Komünist Parti Merkezi Bilim ve Teknoloji Komisyonu tarafından yönetiliyor. Huawei ise ülke genelinde şirketler ve devlet enstitülerini koordine ederek binlerce mühendisi bir araya getiriyor. Kaynaklar projeyi, ABD'nin atom bombasını geliştirdiği Manhattan Projesi'ne benzetiyor.
Amaç, tamamen yerli makinelerle ileri çipler üretmek ve ABD'yi tedarik zincirlerinden tamamen çıkarmak.
ASML ESKİ MÜHENDİSLERİNİN ROLÜ
Ekipte, emekli olmuş Çin kökenli ASML mühendis ve bilim insanları ağırlıkta. Bu kişiler, teknolojinin inceliklerini bildikleri için öncelikli hedef. Bir kaynak, deneyimli bir Çinli mühendisin işe alınırken cömert imza bonusuyla birlikte sahte kimlik kartı aldığını anlattı. Tesis içinde diğer eski ASML çalışanlarını tanıyan mühendisler, güvenlik için sahte isimler kullanmak zorunda kaldı.
Proje ulusal güvenlik kapsamında sınıflandırıldığı için dışarıya hiçbir bilgi sızdırılmıyor. Hollanda'daki iki mevcut ASML çalışanı, 2020'den beri Huawei'den teklif aldıklarını belirtti. ASML, Avrupa gizlilik yasaları nedeniyle eski çalışanlarını takip etmekte zorlanıyor ancak gizlilik sözleşmeleri imzalatıyor. Şirket, 2019'da ticaret sırrı çalmakla suçlanan bir eski Çinli mühendise karşı 845 milyon dolarlık dava kazandı; ancak sanık iflas başvurusu yaptı ve Pekin'de devlet desteğiyle çalışmaya devam ediyor.
Çin, 2019'dan itibaren yurtdışındaki uzmanları agresif şekilde transfer ediyor: 3-5 milyon yuan imza bonusu ve konut yardımı gibi teşvikler sunuyor. ASML'nin eski ışık kaynağı teknoloji başkanı Lin Nan gibi isimler, Çin Bilimler Akademisi'nde kısa sürede çok sayıda EUV patenti aldı. Bazı doğalized yabancı vatandaşlara Çin pasaportu verildiği ve çifte vatandaşlığa göz yumulduğu belirtiliyor.
ÇİN'İN EUV TESİSİNİN İÇİNDE
ASML'nin en gelişmiş EUV makineleri okul otobüsü büyüklüğünde ve 180 ton ağırlıkta. Çin prototipi, boyut küçültme çabalarının başarısız olması üzerine çok daha büyük tasarlandı ve güç artırıldı. ASML'ninkine göre kaba olsa da test için yeterli işlevsellikte.En büyük gecikme, Almanya'nın Carl Zeiss gibi tedarikçilerden optik sistem temin etmekte yaşanılıyor. Makineler, saniyede 50 bin kez erimiş kalaya lazer ateşleyerek 200 bin derece plazma yaratıyor; ışık ise aylar süren üretim gerektiren aynalarla odaklanıyor.
Çin'in önde gelen enstitüleri yerli alternatifler geliştiriyor. Çin Bilimler Akademisi'ne bağlı Changchun Optik Enstitüsü (CIOMP), EUV ışığını optik sisteme entegre ederek 2025 başında prototipi çalışır hale getirdi; ancak optikler hala geliştirme aşamasında. Enstitü, litografi araştırmacılarına sınırsız maaş ve milyonlarca yuan hibe vaat ediyor.Eski ASML mühendisi ve analist Jeff Koch, ışık kaynağının güç, güvenilirlik ve kirlilik açısından yeterli olmasının 'anlamlı ilerleme' anlamına geleceğini söylüyor. Çin, sıfırdan başlamadığı için avantajlı. Parçalar eski makinelerden salvajlanıyor veya ikinci el piyasalardan aracı şirketler aracılığıyla alınıyor. Japonya'nın Nikon ve Canon'undan kısıtlamalı bileşenler de prototipte kullanılıyor.Yaklaşık 100 yeni mezun, EUV ve DUV makinelerinin parçalarını tersine mühendislik yapıyor; her masa bireysel kamerayla izleniyor ve başarılı yeniden montajlar bonusla ödüllendiriliyor.
HUAWEI'NİN VE HÜKÜMETİN KAPSAMLI ÖNLEMLERİ
Proje hükümet kontrolünde olsa da Huawei, çip tasarımı, üretim ekipmanı, imalat ve son ürün entegrasyonu dahil tedarik zincirinin her aşamasında rol alıyor. CEO Ren Zhengfei, üst düzey liderlere düzenli rapor veriyor. ABD, 2019'da Huawei'yi varlık listesine alarak Amerikan şirketleriyle iş yapmasını lisanssız yasakladı.
Huawei çalışanları ülke genelindeki tesislere dağıtılıyor; yarı iletken ekipleri haftalarca sitede kalıyor, eve dönemiyor ve hassas görevlerde telefon kullanımı kısıtlanıyor. İçeride ekipler birbirinden izole tutuluyor; kimse projenin tamamını bilmiyor.