İran'da Benzin Zammı Protestoları 2019'A Damga Vurdu

MUHAMMET KURŞUN - İran'da 2019'a damga vuran en önemli gelişme, 15 Kasım'da benzin fiyatlarının 3 kat artırılmasının ardından patlak veren ve Uluslararası Af Örgütüne göre 304 kişinin hayatını kaybettiği protestolar oldu.

Dışişleri Bakanı Muhammed Cevad Zarif'in 25 Şubat'ta Beşşar Esed'in Tahran ziyaretine tepki göstererek istifa etmesi, Japonya Başbakanı Abe Şinzo'nun Tahran ziyareti, İngiltere'ye bağlı Cebelitarık Özerk Yönetimi'nin 4 Temmuz'da İran petrol tankerine el koyması ve İran'ın buna misilleme olarak 19 Temmuz'da Hürmüz Boğazı'nda İngiltere'ye ait petrol tankerine el koyması, kadınların 40 yıl aradan sonra ilk defa 10 Ekim'de normal bir şekilde bilet alarak tribünlerden maç izleyebilmesi, Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani'nin 11 Mart'ta Bağdat'a ilk ziyaretini gerçekleştirmesi, Tahran yönetiminin 8 Mayıs'tan itibaren nükleer anlaşmadaki taahhütlerini askıya almaya başlaması ve aralık ayının başından bu yana yoğunluğunu artıran ve okulların tatil edilmesine neden olan hava kirliliği problemi 2019'un önemli olayları arasında yer aldı.

- İran'da ilk kez Sünni bir kadın büyükelçi atandı

Cumhurbaşkanı Birinci Yardımcısı İshak Cihangiri, 1 Ocak'ta Sistan ve Beluçistan eyaletine yaptığı ziyaret sırasında Kasrı Kend İlçesi Kaymakamı Hümeyra Rigi'yi "İran'ın yeni Brunei Büyükelçisi" olarak tanıttı.

İran’da muhafazakarların en etkin gazetesi olarak bilinen "Keyhan", 5 Ocak'taki sayısında, Brunei'ye Sünni kadın büyükelçi atanmasına tepki göstererek, Hasan Ruhani hükumetini "kamuoyunu aldatma, kutuplaştırma ve tefrika yaratma" ile suçladı.

Gazete haberinde Beluçistanlı Hümeyra Rigi'nin yeterli diplomatik tecrübeye sahip olmadığı ileri sürülerek Ruhani hükumeti, halk arasında Sünni-Şii, kadın-erkek, Beluç-Sistan gibi ayrıştırıcı ve kutuplaştırıcı adımlar almak ve popülist politikalarla kamuoyunu aldatmakla eleştirildi.

İran'ın ilk Sünni diplomatı Salih Edibi, 2015 yılında yine Cumhurbaşkanı Ruhani tarafından Vietnam-Kamboçya Büyükelçiliğine atanmıştı.

- İran'da kargo uçağı düştü: 15 ölü

Başkent Tahran'ın kuzeybatısındaki Kerec kentinde, 14 Ocak'ta Kırgızistan'dan İran'a kırmızı et taşıyan orduya ait bir kargo uçağı, havaalanına inişi sırasında düştü.

Olayda 13 asker ve 2 sivil hayatını kaybetti.

- Almanya, Fransa ve İngiltere "Instex"i resmen kurdu

ABD'nin nükleer anlaşmadan tek taraflı olarak çekilmesi ve İran'a karşı uyguladığı yaptırımlar sonrası, Almanya, Fransa ve İngiltere 31 Ocak'ta İran ile ticaret yapmak için ortaklaşa "Instex" adlı bir ödeme mekanizması kurduklarını bildirdi.

Fransa Dışişleri Bakanı Jean-Yve Le Drian, İngiltere Dışişleri Bakanı Jeremy Hunt ve Almanya Dışişleri Bakanı Heiko Maas, Romanya'nın başkenti Bükreş'te yaptıkları ortak açıklamayla "Inxtex mekanizmasının kurulduğunu" duyurdu.

- Zarif, Esed ziyaretinden haberdar edilmediği için istifa etti

Zarif, 25 Şubat'ta Beşşar Esed'in İran lideri Ali Hamaney ve Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani ile yaptığı ve uluslararası basına fotoğrafları yansıyan görüşmelerden haberdar edilmediği gerekçesiyle istifa etti.

İran Dışişleri Bakanı Zarif, konuya ilişkin yaptığı açıklamada "Bugün yapılan görüşmelerdeki fotoğraflardan sonra Cevad Zarif'in Dışişleri Bakanı olarak artık dünyada itibarı yoktur." ifadelerini kullandı.

Milletvekilleri ve toplumun değişik kesimlerinden gelen çağrılar üzerine Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani, istifayı kabul etmedi ve Zarif görevine devam etti.

Eğitim Bakanı Muhammed Bathai 6 Haziran'da milletvekilliği seçimlerinde aday olmak için, Tarım Bakanı Mahmud Hücceti ise 24 Kasım'da gelen baskılar nedeniyle görevinden istifa etti.

- Ruhani, Irak'ta ilk ziyaretini gerçekleştirdi

Cumhurbaşkanı Ruhani, 2013'te cumhurbaşkanı olduktan sonra 11 Mart 2019'da Bağdat'a ilk ziyaretini gerçekleştirdi.

Yapılan görüşmelerin ardından iki ülke arasında uzun tartışmalara neden olan ve Irak lideri Saddam Hüseyin'in İran ile savaş gerekçesi saydığı "Şattularab su yolu" konusunda anlaşma sağlandı.

- ABD, İran Devrim Muhafızlarını terör örgütleri listesine aldı

ABD Başkanı Donald Trump, 8 Nisan'da İran Devrim Muhafızları Ordusunun (DMO), ABD'nin yabancı terör örgütleri listesine eklendiğini duyurdu.

Beyaz Saray'dan Trump adına yapılan yazılı açıklamada, "Bugün yönetimimin, Kudüs Güçleri dahil İran Devrim Muhafızları Ordusunu Göç ve Tabiiyet Yasası'nın 219'uncu bölümü kapsamında yabancı terör örgütü olarak tanıma planını resmen ilan ediyorum." ifadelerine yer verildi.

Bu duyuruyu "daha önce emsali olmayan bir adım" olarak niteleyen Trump, İran'ın sadece teröre destek veren bir devlet olmadığını aynı zamanda aktif olarak terörizmi bir devlet işi şeklinde destekleyip finanse ettiğini ileri sürdü.

Buna karşılık İran Milli Güvenlik Yüksek Konseyi, aynı gün Devrim Muhafızları Ordusunun yabancı terör örgütleri listesine dahil edilmesine karşılık, ABD Merkez Kuvvetlerini (CENTCOM) terör örgütleri listesine aldığını duyurdu.

Milli Güvenlik Konseyinden yapılan yazılı açıklamada, ABD hükümeti "terörizmin destekçisi" olarak nitelendirildi, CENTCOM ve onunla bağlantılı güçlerin terör örgütleri listesine alındığı belirtildi.

- İran nükleer anlaşmayı kısmen askıya aldı

İran Cumhurbaşkanı Ruhani, ABD Başkanı Trump'ın 8 Mayıs 2018'de nükleer anlaşmadan ayrılmasının birinci yılında 8 Mayıs 2019'da yaptığı konuşmada, ülkesinin bu anlaşma çerçevesindeki 2 taahhüdünü durdurduğunu açıkladı.

Ruhani, anlaşma kapsamında uranyum zenginleştirmede 300 kilogramın üzerine çıkıldığında fazlasını başka ülkelere sattıklarını ve karşılığında sarı kek aldıklarını ancak bugünden itibaren bu satışın durdurulacağını söyledi. Ağırlaştırılmış suyun da İran'da 130 tonu geçmesi durumunda fazlasını başka ülkelere sattıklarını aktaran Ruhani, bu uygulamayı da durduracaklarını ve zenginleştirilmiş uranyum ile ağırlaştırılmış suyu artık satmayacaklarını ifade etti.

Ruhani, nükleer anlaşmaya taraf ülkelere ve Avrupa'ya 60 gün süre tanıdıklarını ve beklentilerinin karşılanması durumunda yeni adımlar atacaklarını söyledi. Tahran'ın verdiği ilk 60 günlük sürenin dolmasının ardından 7 Temmuz'da Hükümet Sözcüsü Ali Rebii ve Atom Enerjisi Kurumu Sözcüsü Behruz Kemalvendi ile ortak basın toplantısı düzenleyen İran Dışişleri Bakan Yardımcısı Abbas Arakçi, "Nükleer anlaşmadan ayrılmamız da mümkün. (Yeni) 60 günlük süre taraflara istifade edebilecekleri fırsatlar tanımaktadır. Üçüncü adımı da değerlendiriyoruz. 60 gün sonra üçüncü adımımızı da açıklayacağız." ifadesini kullandı.

İran Cumhurbaşkanı, 4 Eylül'de yaptığı açıklamada, İran Atom Enerjisi Kurumunun ülkenin nükleer enerji alanında araştırma ve geliştirme için ihtiyaç duyduğu adımları atacağını, bu noktadaki sınırlamaların kalkacağını ve nükleer anlaşmadaki taahhütlerin azaltılmasıyla ilgili üçüncü adımın cuma günü hayata geçeceğini belirterek AB ülkelerine bir 60 günlük süre daha tanıdıklarını söyledi.

Ruhani, 5 Kasım'da Tahran'daki Serbest İnovasyon Fabrikası açılış töreninde yaptığı konuşmada, nükleer anlaşmadaki taahhütlerini azaltma doğrultusunda atacakları dördüncü adımı ilan etti. Ruhani, Avrupa ülkelerinin nükleer anlaşmada verdiği sözleri yerine getirmediği gerekçesiyle dördüncü adım olarak yarından itibaren Kum kentinde bulunan Fordo Nükleer Tesisi'ndeki bin 44 santrifüje gaz enjekte etmeye başlanacağını açıkladı.

İran Ulusal Güvenlik Yüksek Konseyi Genel Sekreteri Ali Şemhani, 19 Aralık'ta yaptığı açıklamada taahhütleri azaltmaya devam edeceklerini ve bunun için hazırlıkların yapıldığını duyurdu.

- Abe Şinzo, 41 yıl sonra İran'ı ziyaret eden ilk Japonya Başbakanı oldu

Japonya'nın eski Başbakanı Fukuda Takeo'nun 1978'de İran'ı ziyaretinden 41 yıl sonra Tahran ile Washington arasında ara buluculuk amacıyla 12 Haziran'da Tahran'a gelen Başbakan Abe Şinzo'nun temasları, dünya basınında da geniş ilgi gören bir gelişme oldu.

Abe'nin ziyareti esnasında Japonya'ya yük taşıyan iki petrol tankerinin Hürmüz Boğazı yakınlarında saldırıya uğraması, Japon Başbakanının girişimlerinin sabote edilmesi olarak değerlendirildi ancak çeşitli suçlamalara rağmen saldırının failleri ortaya çıkmadı.

- İngiltere ve İran'ın karşılıklı olarak petrol tankerlerini alıkoyması

İngiltere'ye bağlı Cebelitarık Özerk Yönetimi, 4 Temmuz'da, Suriye'ye yönelik ambargoları ihlal ettiği gerekçesiyle İran tankerini alıkoydu.

İranlı yetkililer, tankerin bırakılmasını, aksi halde misillemede bulunacaklarını açıkladı ve Devrim Muhafızları Ordusu, 19 Temmuz'da İngiltere bandıralı "Steno Impero" adlı petrol tankerini, Hürmüz Boğazı'ndan geçişi sırasında "denizcilik kurallarına riayet etmediği" gerekçesiyle alıkoydu.

Cebelitarık Yüksek Mahkemesi'nin İran tankerini 15 Ağustos'ta serbest bırakma kararının ardından İran da 23 Eylül'de İngiliz petrol tankerini serbest bıraktı.

- Ruhani'nin ABD ile yeniden müzakere sinyali vermesi ülkede tartışmaya neden oldu

Cumhurbaşkanı Ruhani'nin 26 Ağustos'ta ABD Başkanı Trump ile müzakerelere hazır olduğuna dair sinyaller vermesi üzerinde İranlı 83 milletvekili imzaladıkları bildiri ile Ruhani'yi İran lideri Ali Hamaney'in talimatlarına aykırı hareket etmekle suçladı.

Ruhani, Trump ile müzakere ihtimaline ilişkin şu görüşleri paylaşmıştı: "Bir kişiyle görüşmem halinde ülkenin sorunlarının çözüleceğini ve İran'ın kalkınacağını bilsem görüşmekte tereddüt etmem.".

Muhafazakar kesimden yükselen tepkilere rağmen Ruhani, müzakere ihtimaline kapıları kapatmadı.

İran lideri Hamaney ise mayıs ayında ABD ile muhtemel müzakereler hakkında yaptığı konuşmada, "Bazıları müzakerenin ne zararı var diye düşünüyor. Hiçbir bilinçli ve gayretli İranlı bu ABD hükümetiyle müzakere etmez." diyerek Trump yönetimiyle müzakerelere kapıları kapatmıştı.

- Benzin zammı protestoları 2019'a damga vurdu

İran'da 15 Kasım'da benzine yapılan yüzde 300'lük zam sonrası düzenlenen ve Uluslararası Af Örgütüne göre 304 kişinin hayatını kaybettiği protestolar, ülkede 2019'a damga vuran en önemli olay oldu.

Uzun süredir yapılması planlanan artışın beklenmedik şekilde yüzde 300 oranında gerçekleşmesi muhtelif nedenlerden dolayı yönetimden rahatsızlık duyan halkın büyük öfkesine yol açtı. 15 Kasım Cuma günü yapılan zammın ardından aynı gün sınırlı olarak başlayan protestolar, 16 Kasım Cumartesi ve 17 Kasım Pazar günü tüm ülkeye yayıldı. Olayların artması üzerine ülkenin tamamında internete erişim engellendi ve güvenlik güçleri göstericilere sert müdahalede bulundu. 17 Kasım'da zammın geri alınması için hükümete baskı yapmaya hazırlanan milletvekilleri, ülke lideri Hamaney'in zammı desteklemesinin ardından eleştirilerini ve önerilerini geri çekti.

Uluslararası Af Örgütüne göre 304 kişinin öldüğü olaylara ilişkin İran devletinden ise şimdiye kadar ölü, yaralı ve gözaltılara ilişkin bilgilendirme yapılmadı. Muhtelif kaynaklar, ölü sayısının çok daha fazla olabileceğini iddia ederken İran yönetimi bu yöndeki açıklamaları sürekli yalanlıyor.

Reformist siyasetçiler ve yurt dışındaki İranlı aydınlardan oluşan 77 kişinin, olaylarda orantısız güç kullanan güvenlik güçlerinin cezalandırılmasıyla ilgili yayınladığı bildiri, muhafazakarlar ve devlet otoritesinin sert tepkisine neden oldu.

- Ülkenin birçok kentine yayılan hava kirliliği

İran'ın Tahran başta olmak üzere Tebriz, İsfahan, Kum, Kerec, Urumiye, Arak ve birçok kentinde kış aylarında artan hava kirliliği yaşamı olumsuz etkiliyor.

Aralık ayının başından bu yana tehlikeli boyutlara ulaşan kirlilik nedeniyle eğitime zaman zaman ara veriliyor. Yıl başından bu yana Tahran'da 52 günün kirli geçtiği ve sağlık için uygun olmadığı belirtiliyor.

Hava kirliliğinin kalıcı olarak çözülmesi için radikal ve köklü adımlar atması beklenen devlet otoritesi, şimdiye kadar meseleyi günlük tedbirlerle geçiştirmeye çalıştı.

Tahran'da valilik, kamyonların trafiğe çıkmasına sınırlama getirilmesi, tek ve çift plakalı araçların birer gün arayla trafiğe çıkmasına izin verilmesi, toplu taşıma ücretlerinde indirime gidilmesi gibi uygulamalarla soruna geçici çözümler bulmaya çalışıyor.