İran nükleer krizi: Türkiye oyunu bozdu - AÇIK GÖRÜŞ

 

Ahmedinejad Tahran’da Erdoğan ve Lula’nın kollarını havaya kaldırdığı sırada Batı’da tam bir şok yaşanıyordu . Türkiye ve Brezilya kelimenin tam anlamıyla pişmiş aşa su katmış oldu . ABD tam İran’a vurmaya hazırlanırken bu iki ülke adeta havadaki yumruğu tutmuş oldu .
Sedat Laçiner / Doç . Dr . USAK Başkanı / slaciner@gmail . com


nerji hayatın ve kalkınmanın kaynağıdır . İnsanlık tarihi bir anlamda üst enerji kullanımına ilk geçenin üstünlüğü eline almasının hikâyesi gibidir . Örneğin ateşin bulunması bulan kabilelere büyük üstünlük sağlamıştır . Sanayileşme ve modern hayat ise önemli ölçüde katı yakıtlardan buhar elde edilmesi ve gemi , tren gibi araçların hareket ettirilmesi ile başlamıştır . Donanmaların kömürden petrole geçişi ile birlikte insanlık tarihinde yeni bir sayfa açılmış , petrol kullanımı kalkınmanın motoru haline gelmiştir . Fosil yakıtlardan nükleer teknolojiye geçiş ise ABD ve SSCB’yi ‘süper güç’ haline getiren birkaç unsurdan biridir . Bu sayede 2 . Dünya Savaşı’nı bitiren ABD , yine bu sayede yeni dönemde liderliğini kurmuştur . Eğer SSCB nükleer olamasaydı büyük bir ihtimalle ABD tek süper güç olarak kalırdı . Fakat SSCB de aynı teknolojiye ulaştı ve yerkürede bir ilk gerçekleşti , insanlık dehşet dengesi ile karşılaştı . O günden bugüne kadar Brezilya’dan Japonya’ya pek çok ülke enerji açığını gidermek ve teknolojik nedenlerle nükleer enerjiye yöneldi . Ancak sadece İngiltere , Fransa , Çin , İsrail , Hindistan , Pakistan ve Kuzey Kore tıpkı ABD ve Rusya gibi nükleer silah sahibi oldu . Bunlardan ilk üçü uluslararası antlaşmalar çerçevesinde bu silahları meşrulaştırırken , İsrail , Hindistan , Pakistan ve Kuzey Kore NPT’yi imzalamadan bu güce ulaştılar .

Nükleerde küresel lider

Aynı zamanda BM Güvenlik Konseyi’nin 5 daimi üyesi olan ABD , Rusya , İngiltere , Fransa ve Çin sayının daha da fazla artmasına karşılar ve uzun süre dünyanın geri kalanının nükleer güç olmasını engellemenin yollarını aradılar . Soğuk Savaş şartları bu tür bir işbirliğini zorlaştırıyordu , ancak yeni dönemde nükleer silahları sadece belli devletlerin elinde tutmak bu 5 devlete , özellikle de ABD’ye büyük avantajlar sağlayacaktı . Nitekim son dönemde ABD’de yapılan güç projeksiyonlarında Amerika’nın her türlü konvansiyonel saldırı ile baş edebileceği , Amerikalıların korkması gereken tek tehdidin nükleer alandan geldiği belirtilmektedir . Bu bağlamda ABD’nin küresel liderliğinin ve genel olarak Batı üstünlüğünün de nükleer silahlara dayandığı bir diğer stratejik tespittir . Bu bağlamda ABD ve diğer nükleer güçler hâlihazırda nükleer olan NPT dışı 4 ülkenin durumunu istisna sayıp dünyanın geri kalanının nükleer silahlara sahip olmamasını en önemli öncelikli nükleer politika sayıyor . NPT’yi yani nükleer silahların yayılmasını engelleme anlaşmasını İran da dâhil hemen hemen tüm ülkeler imzaladı ve onayladı . Anlaşmayı imzalamayanlar sadece Hindistan , Pakistan ve İsrail . Kuzey Kore daha önce imzalamış olmasına rağmen imzasını geri çekmiş durumda . Böylece neredeyse tüm dünya mevcut ülkeler dışında nükleer silaha sahip olmayacağına ve silahları yaymayacağına söz vermiş , kendisini bir anlaşma ile bağlamış oldu .

Buradaki sorun ise barışçıl amaçlarla kullanılan nükleer teknoloji ile nükleer silahlar arasındaki teknolojik açığın fazla olmaması . Yani enerji üretmek için bu güce ulaşan devletlerin bir anda silahlanmasının mümkün oluşu . ABD’yi endişelendiren de bu . Bu nedenle yapılmak istenen barışçıl nükleer teknolojinin de sıkı sıkıya denetlenmesi ve tüm dünyanın küçük bir grubun tekeli altına alınması . Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu bu bağlamda önemli bir denetleme mekanizması rolü oynuyor , fakat bu yeterli bulunmuyor . Asıl istenen nükleer enerjide önemli bir eşik olan belli miktarda uranyum zenginleştirilmesinin tek bir elde toplanması . Başka bir deyişle herkesin kendi kafasına göre uranyum zenginleştirmesi yerine adeta bir bankanın oluşturulup , oradan ihtiyaç duyanın bir miktar zenginleştirilmiş uranyumu alarak kullanması . İlk bakışta zararsız gibi görünse de böyle bir mekanizma dünyanın tamamına yakınını birkaç ülkeye bağımlı hale getiriyor ve devletler arasında birinci sınıf ve ikinci sınıf devletler ayrımına yol açıyor . Örneğin “neden Türkiye’nin böyle bir hakkı yoktur da , Fransa’nın uranyum zenginleştirme hakkı vardır?” diye sorulduğunda durumun garipliği kendiliğinden ortaya çıkmaktadır .

Önleyici diplomasi

ABD bu yaklaşımı bazı devletlerin yeterince sorumlu olmamalarıyla izah ediyor , ancak uluslararası ilişkilerde kimin sorumlu olduğuna nasıl ABD karar verebilir ki? Üstelik nükleer silahları bir diğer ülkeye karşı kullanmak gibi bir çılgınlığı sadece ABD’nin yaptığı hatırlardayken , bu konuda en sorumlu ülkenin ABD olduğunu söyleyebilmek de çok zordur . Kısacası yapılmak istenen İran’ı cezalandırmaktan çok dünyada kimsenin kıramayacağı bir nükleer tekel kurmak gibi duruyor . İkinci önemli sorun ise ABD’nin nükleer mevzu üzerinden pre-emptive ( önleyici ) diplomasi anlayışını uluslararası hukuk haline getirmek isteyişinde yatmaktadır . Şu anda İran’ın bırakınız askeri , barışçıl nükleer teknolojiye dahi henüz sahip olmadığı açık . Buna rağmen ABD ve ortakları İran’ın nükleer silah üretme olasılığına karşı yaptırımlar uygulanmasını istiyor . Bunun için tek kanıtı ise İran’ın güvenilmez bir ülke olduğu algısı . Bu durum henüz savaş dahi ilan etmemiş bir ülkeyi savaş suçlarından dolayı yargılayıp mahkûm etmeye benziyor ki , bunun da insanlık tarihi boyunca eşi benzeri bulunmuyor . Eğer ABD , İran’ı sadece niyet okuyarak cezalandırmayı başarabilirse uluslararası sistemde önü alınması çok güç bir gelenek başlayacak , Türkiye de dâhil pek çok ülke niyet okuma yoluyla cezalandırılmaya çalışılabilecektir . Üstelik bunu yapma yetkisi de yine sadece BMGK’nin 5 daimi üyesinin tekelinde olacaktır . Özetle , İran ile ABD arasındaki gerilimin pek azı aslında nükleer bir sorundur . Asıl sorun küresel liderlik savaşı ve yeryüzünde ikinci , hatta üçüncü sınıf sayılan devletlerin o düzeyde tutulması çabasıdır .

İran güvenmemekte haklı

İran Nükleer Krizi’ne geldiğimizde ise Tahran’ın etrafına çok da güven vermediği ortada . Üstelik nükleer programında bazı noktaları saklayarak yola devam ettiği de biliniyor . Ancak bunu da anlamak zor değil . İsrail’in daha önce Irak’ın nükleer tesislerini bombaladığı , ABD’nin Irak’ı ‘nükleer silahı var’ propagandası ile işgal ettiği hatırlarda tutulursa İran’ın bu konuda tam bir saydamlık sergilemek istememesi anlaşılabilir bir durum . Dahası nükleer konusunda Batı’nın karnesinin İran’dan daha kötü olduğu da biliniyor : İran’a ilk nükleer teknoloji transferini Şah döneminde ABD yapmıştı ; İsrail’e yasadışı olarak ilk nükleer teknolojiyi aktaran ülke ise bugün İran’a silahlı müdahaleyi dahi savunan Fransa oldu . Aynı şekilde pek çok Batılı ülke ( Kanada ve İngiltere gibi ) ABD’nin desteği ile nükleer olabildi . Kısacası böylesine bir çifte standart ve yakın tehdit karşısında İran’ın Batı’ya güvenmemesi ve nükleer olabilmek için her türlü zaman kazanma taktiğini kullanması anlaşılabilir bir durumdur . Burada İran’ın en önemli hatası ise en kritik dönemde İsrail’i tehdit etmesi ve “siyonist devlet”i haritadan sileceğini söylemiş olmasıdır . Türkiye İran’ın nükleer bir güç olmasını , hele hele nükleer silahlara sahip olmasını tercih edecek bir ülke değildir . Hatta Türk dış politikası karar alıcılarını yakından tanıyanlar Türkiye’nin yeni Ortadoğu politikasına direnen iki ülkenin İsrail ve İran olduğunu da bilirler . Nükleer silahları olan bir İran , Türkiye’nin Ortadoğu’ya yeniden şekil verme hayallerini bozabilecek bir güce de ulaşmış olabilir . Ancak Türkiye tüm bu ihtimallere rağmen bölgesinde silahlı bir gerilim istememektedir . İran’dan gaz alıyor olması ve 10 milyar doları bulan iş hacmi Türkiye’yi İran konusunda daha hassas yapmaktadır . Aynı şekilde İran üzerinden kendisinin de en temel egemenlik haklarının örtülü bir şekilde elinden alınmasına da karşıdır . Bu bağlamda Türkiye’nin arabuluculuk çabasını sadece ön planda görünme çabası olarak görmemek gerekir . Türkiye barışa mahkûm bir ülke olarak İran’ın da , Batı’nın da aşırılıklarını törpülemeye gayret etmektedir . Bunun için uzun süre çaba gösteren Türkiye’ye her iki cenahtan da direnç gösterilmesi dikkatlerden kaçmamıştır . Batı yakın bir zamana kadar Türkiye’nin çabalarını önemsemezken , İran da Türkiye’nin önerilerini nazik bir şekilde reddedip bu konuda arabulucuya ihtiyacı olmadığını belirtmiştir .

Tehdidi boşa çıkaran anlaşma

Buna rağmen Türkiye ısrar etmiş ve formüller geliştirmiştir . Türkiye’nin iki taraf arasındaki en önemli avantajı ise iki tarafın da güvenebileceği bir ülke olması , bununla da kalmayıp güven üreten bir aktör olmasıdır . 2009 itibariyle görüşmelerin gelip tıkandığı nokta İran’ın kendi başına uranyum zenginleştirmesi konusuydu . Belli miktarda uranyumu zenginleştirmesi halinde İran’ın kolayca silah üretecek noktaya ulaşacağını iddia eden Batı’ya karşı İran diğer ülkeler için hak olanın kendisine çok görülmesinin egemenlik ihlali olacağını iddia ediyordu . Evvelinde Rusya’da zenginleştirme formülleri konuşulmuş , Türkiye de takas için kendisini önermişti . Ancak İran bunlara dahi yanaşmıyordu . İşte bu şartlar altında ABD 2009 sonu itibariyle kesin bir karar verdi ve 6 ay içinde sorunun önemli bir safhaya ulaşacağını Başkan Obama çeşitli konuşmalarında dünyaya ilan etti . Bundan kasıt İran’a karşı güçlü ve kapsamlı yeni yaptırımlardı . Obama yönetimi bu yolda çok ciddi yatırımlar yaptı , Çin’i ve Rusya’yı da ikna etmek için hemen her şeyi yaptı . Nitekim Rusya ilk etapta ikna edilmiş gibi görünüyordu . İşte tam da bu sırada , yani ABD İran’a güçlü bir darbe vurmak üzereyken İran daha hızlı davrandı ve Türkiye-Brezilya inisiyatifini değerlendirerek Türkiye’de zenginleştirilmiş uranyum takasını kabul ettiğini açıkladı . Ahmedinejad Tahran’da Erdoğan ve Lula’nın kollarını havaya kaldırdığı sırada Batı’da tam bir şok yaşanıyordu . Türkiye ve Brezilya kelimenin tam anlamıyla pişmiş aşa su katmış oldu . ABD tam İran’a vurmaya hazırlanırken bu iki ülke adeta havadaki yumruğu tutmuş oldu , planları bozmuş oldu . Bundan sonra ABD , İran’ı tahrik etmenin ve sinirlendirip geri adım attırmanın yollarını aradı . Ancak Türkiye’nin uyarıları sonucunda İran oyuna gelmedi ve sahip olduğu düşük düzeyde zenginleştirilmiş uranyumun takası anlaşmasına ilişkin mektubu UAEK’ya kısa sürede bildirdi .

Elbette varılan anlaşma İran konusunda uluslararası toplumun beklentilerini tam anlamıyla karşılamıyor . Fakat başlangıç olarak ciddi bir zemin oluşturabilir . Zaten ABD’den bu kadar sert tepki görmesinin temel nedeni de bu . Gösterilen tepki maksadın üzüm yemek değil , bağcıyı dövmek olduğunu açıkça gözler önüne seriyor . Bu konuda Türkiye’nin doğru bildiğini söylemesi ve çatışmayı önlemeye çalışması elbette takdir edilmesi gereken bir tavırdır . Ancak şunu da unutmamak gerekir , eğer kavga yakınsa ve durdurma şansınız da yoksa , taraflar sadece gerekçe arıyorsa , başkasının kavgasında arada kalmak da Türkiye’ye çok büyük zararlar verebilir . Bu anlamda Türkiye’nin arabuluculuk işini taraf olma noktasına götürmemesinde büyük fayda vardır .

Star Gazete