Kemaliye'de Kapi Tokmaklarinin Sirlari
Erzincan’in Kemaliye ilçesinde sadece bir demirci ustasi tarafindan üretilen kapi tokmaklari motifleri ve sesleriyle bin yillik bir tarihin kapisini araliyor.
Derin kanyonlar arasinda uzanan bir vadiye yerlestirilmis küçük ve sirin bir ilçe olan Kemaliye’de asirlardir yasatilan ve Türklerin Samanizm’e inandigi dönemdeki geleneklerden olan çesitli motiflerle kapi süsleme ve demir kapi tokmagi üretimi gelenegi, ilçedeki Mustafa Demirci usta tarafindan yasatiliyor.
Erzincan’a 150 kilometre uzaklikta bulunan 2 bin nüfuslu Kemaliye’de yazlari nüfus 15 bini buluyor. Insanlarin genelde yürüyerek bir yere gitmeyi tercih ettigi ilçede hiç trafik olmuyor. Ilçeye disaridan gelenlerin gözüne ilk çarpan sey ahsap yapilar ve bu yapilarin kapilari üzerindeki tokmaklar oluyor. Kemaliye’nin binlerce yillik tarihini ve sosyolojik yapisini anlatan kapi tokmaklari kentin göze çarpan en belirgin özelliklerinden biri. Geleneklere göre bir eve gelen misafir kapi tokmagini çalisina göre karsilaniyor. Ev sahibi tokmak sesine göre misafirin kim oldugunu anliyor. Kapi tokmaginin sesi gelenin kadin mi yoksa erkek mi oldugunu haber veriyor. Eger misafir büyük tokmagi kullanir ve ses tok ve gür çikarsa gelen kisi erkek ama digerine göre ince daha az sesi olan küçük tokmak kullanilirsa gelen kisi kadindir.
Her motifin bir anlami var
Kapi tokmaklarinin mesajlari bunlarla sinirli degil. Tokmaklar üzerindeki motiflerin de bir anlami var. Örnegin lamba motifli bir kapi tokmagi evin ocagi sönmesin hayat daim olsun anlamini tasiyor. Kus motifi kullanilmissa bu da ev sahibinin gurbette bir yakininin oldugu ve haber bekledigi anlamina geliyor. Saga sola ayrilan ve kus kafasini andiran motifler evin Müslüman bir aileye ait oldugunu vurguluyor. Öküz motifi ise ailenin birlik oldugunu simgeliyor. Kapi tokmaklarinda akrep yilan gibi motiflerde var. Bu motifler Saman kültüründen kalma. Yilan motifleri genellikle anahtar delikleri çevresinde bulunuyor ve bu motifteki kilide anahtar sokulunca seytanin o eve giremeyecegine inaniliyor. Akrep motifi olan evlerde ise cinin seytanin barinamayacagi inanci var. Günümüzde Kemaliye’de kapi tokmaklari yapan kisi 6 kusaktir geleneklere bagli olarak bu isi yapan Demirci ailesinden Mustafa Demirci. Yaklasik 120 yil aradan sonra tekrar 1996 yilinda bu gelenegi sürdürme karari alan Demirci ailesinin bu karari sadece kaybolmakta olan bir gelenegi yasatmak degil ayni zamanda bu tokmaklarin islenecegi kapilari yapan marangozlari ve buna bagli olarak da eski tas ustalarini hayata baglamis. Pek kimsenin ragbet etmedigi marangozluk ve tas ustaciligi da kapi tokmaklari sayesinde yeniden nefes almaya baslamis.
‘Kopya maneviyati bozar’
Yillar önce Kemaliye’de kapi tokmagi yapan yaklasik 350 kisinin oldugunu ifade eden Mustafa Demirci, “Tabi o zaman kimse birbirinin yaptigini kopya etmezmis. Ama bir süre sonra kopyalama baslamis. Kopya isin içine girince isin kalitesi düsmüs ve ustalar da artik kendi yaptiklarindan zevk alamaz duruma gelmisler ve isi birakmislar. 120 yildir kimse yapmiyordu. Biz 1996’da tekrar basladik” diye konustu.
Kopyanin yapilmasinin isin kalitesini bozacagini ifade eden Demirci, “Yaptigi ürüne maneviyat vermeli kisi. Bir tokmak 3-4 günümüzü aliyor. Fiyatlari ise 400 liradan basliyor 1500 liraya kadar çikiyor.” dedi.
“Misafiri kapi tokmagi sesinden taniyorlar”
Erzincan’in Kemaliye ilçesinde, evlerin kapilarina takilan tokmaklar sayesinde ev sahipleri, kapiyi çalan misafirlerini görmeden kadin ya da erkek olup olmadigini anlayabiliyor.
Samanizm gelenegine göre, geçmiste hane halkini seytana karsi korudugu düsüncesiyle kapilara yapilan yilan figürü gibi süslemeleri kapi ve kapi tokmaklarina isleyen ustalar, Türklerin Islam’a geçisinin ardindan uygulanan kapilara iki farkli tokmak takma gelenegini de yasatmaya çalisiyor.
Özellikle Islam geleneginde ev halkinin evlerine gelen misafirlerin cinsiyetine göre kiyafetlerine dikkat etmesini saglamak amaciyla ustalarca yapilip kapilara takilan iki farkli tokmak, eve gelen misafirin cinsiyeti konusunda ev sahibine bilgi veriyor.
Ilçe sakinleri, geçmiste adeta görüntülü kapi sistemi olan bu yöntemi kullanmaya devam ediyor.
Kapi tokmagi imalatçiliginin unutulmaya yüz tutan bir meslek dali olduguna isaret eden Mustafa Demirci, kendi çocuklarini ve torunlarini yetistirmeye çalisiyor.
Bu tür kapi tokmaklarinin halen ragbet gördügüne isaret eden Demirci, el emegi göz nuruyla uzun ugraslar sonucunda ürettigi kapi tokmaklarinin üzerine farkli anlamlara gelen motifler de islediklerini sözlerine ekledi.