GRAFİKLİ - İran'ın Hedefindeki Muhalif Kürt Gruplar

İDRİS OKUDUCU - İran'ın, ulusal güvenliğine tehdit olarak gördüğü Erbil'de faaliyet gösteren İran Kürdistan Demokrat Partisi'ni (İKDP) 22 yıl sonra tekrar vurmasıyla gözler Tahran'a muhalif Kürt gruplara çevrildi.

İran güçleri, sivillerin de ikamet ettiği Irak Kürt Bölgesel Yönetimi'nin (IKBY) Koysancak ilçesinde yer alan İKDP kampını cumartesi günü 7 uzun menzilli füze ile vurdu. Saldırıda 16 İKDP'li öldü, 30 kişi ise yaralandı. Tahran yönetimi, köklü geçmişe sahip İKDP'yi hedef alan böyle bir saldırıyı en son 1996'da gerçekleştirmişti.

Tahran yönetimi tarafından terörist ilan edilen ve silahlı kanadı bulunan Kürt grupları arasında İKDP'nin yanı sıra Komele, PAK, PJAK yer alıyor. İran ile ciddi çekişmeler içinde yer alan İsrail ve ABD'nin bu örgütlere zaman zaman destek verdiği iddia ediliyor.

İran'da net verilerin olmaması nedeniyle Kürt nüfusun tam olarak ne kadar olduğu bilinmiyor, ancak son zamanlarda yayımlanan araştırma kitaplarında genellikle 7 ile 9 milyon arasında farklı rakamlar telaffuz ediliyor.

İran'ın çoğunlukla Batı Azerbaycan, Kürdistan, Kırmanşah, İlam ve kuzeydoğudaki Kuzey Horosan vilayetinde yaşayan Kürtler, Kürtçenin Kurmanci ve Soraninin yanı sıra çok az sayıda da olsa Gorani lehçesini konuşuyor.

Ülke nüfusunun tahminen yaklaşık yüzde 12'sini oluşturan Kürtler, Fars ve Azerilerden sonra ise 3'üncü etnik grup kabul ediliyor. İran'daki Kürtler çoğunlukla Sünni mezhebine mensup.

İran'da bir dönem askeri ve siyasi olarak adından söz ettiren muhalif Kürt grupları İKDP, Komele ve PAK, Tahran tarafından "terör örgütü" kabul edilse de Avrupa ve diğer Batılı ülkeler nezdinde PKK ve onun İran uzantısı PJAK gibi terör listesinde yer almıyor. Bu yüzden muhalif partilerin Avrupa'nın birçok başkentinde resmi parti büroları faaliyet gösteriyor.

Bunun yanında PKK/PJAK'nın aksine, İranlı Kürt siyasi partiler 1970 yılından bu yana bağımsızlıktan daha çok İran içinde özerlik talebinde bulunuyor.

- İran'da Kürt siyasi hareketinin doğuşu: Komeley JK'den İKDP'ye

İran'ın batısında Azeri ve Kürtlerin çoğunlukta yaşadığı bugünkü Batı Azerbaycan vilayetine bağlı Mahabad kentinde, 1938 yazında "Kürdistan Özgürlükçü Örgütü" adında gizli bir örgüt kuruldu.

Batı Azerbaycan'ın Mukriyan bölgesinde etkin olan bu örgüt, 16 Ağustos 1942'de daha geniş bir kitleye ulaşarak Kürdistan Yeniden Diriliş Örgütü (Komeley JK) adını aldı. Örgütün öncü kadroları daha önce bölgedeki şehirli zengin tüccarlar ve muhafazakârlardan oluşuyordu.

İran içinde yaklaşık 3 yıl boyunca gizli faaliyet sürdüren Komeley JK, Kürtler arasında geniş bir tabana yayıldıktan sonra resmiyet kazanmak ve modern bir siyaset yürütmek amacıyla İran Kürdistan Demokrat Partisi'ne dönüştü.

Komeley JK'nin feshedilmesiyle 16 Ağustos 1945'te kurulan İKDP, Marksist sol eğilimli olmasına rağmen o dönem halk arasında saygın bir yere sahip Sünni Kürt din adamı Qazi Muhammed, partinin başına seçildi.

İKDP, İran'ın 1906 Anayasası'na binaen, tüccar, devlet memuru, toprak sahibi, aşiret liderinden oluşan 61 şahsiyetin imzasıyla teşkil edildi.

- İKDP'nin girişimiyle kurulan "Mahabad Kürt Cumhuriyeti"

İran, İkinci Dünya Savaş'ına katılan ülkeler arasında yer almasa da dönemin İran Şahı Rıza Pehlevi'nin Alman Şansölyesi Adolf Hitler'in Nazileriyle flört etmesi, İngiltere, ABD ve Sovyetler Birliği'ni ciddi şekilde endişelendirmişti.

Hitler'in İran petrolleri üzerindeki etkisini kırmak için İngiltere güneyden, Sovyetler Birliği ise kuzeyden İran topraklarını girdi. Tahran'daki hükümetin zayıflaması ve 21 yaşında babasının yerine tahta geçen Muhammed Rıza Şah'ın tecrübesizliği, ülke güvenliği ve siyasetinde ciddi boşluk oluşturdu.

Tahran'ın elinin zayıfladığını düşünen İKDP'liler ve onlara destek veren bölgedeki bazı aşiretlerin önde gelenleri, Sovyetlerin de kısmi desteğiyle 22 Ocak 1946'da Mahabad Kürt Cumhuriyeti'ni ilan etti.

Irak'tan daha önce gelen, şimdiki Kürdistan Demokrat Partisi (KDP) Genel Başkanı Mesut Barzani'nin babası Molla Mustafa Barzani, beraberindeki yaklaşık 3 binden fazla adamıyla Mahabad'a ulaşarak, İKDP'nin kurduğu cumhuriyetin önemli askeri ayağını oluşturdu.

Qazi Muhammed önderliğindeki Mahabad Cumhuriyeti'nin ömrü yaklaşık 11 ay sürdü. İran ordusu, Aralık 1946'da Mahabad'a girerek oluşumu lağvetti. Tahran yönetimi, Muhammed, kardeşi ve kuzenini 31 Mart 1947'de Mahabad Meydanı'nda idam etti. Barzani ve adamları ise Sovyetlere sığındı.

- İKDP'nin 1970'lerde tekrar sahneye çıkması

Mahabad Cumhuriyeti'nin yıkılmasından sonra yer altına çekilen İKDP, İran'daki 1979 devriminden önce uzun yıllar büyük bir sessizliğe büründü.

Muhammed Rıza Şah'ın yönetimindeki hükümete karşı ayaklanmaların patlak vermesiyle ülkede istikrarsız bir sürece girildiğini gören İKDP, gizli örgütlenmesi sayesinde hemen Kürtlerin çoğunlukta yaşadığı bölgelerde güçlü bir nüfuza sahip oldu.

Bu dönemde İKDP'nin önde gelen ismi Abdurrahman Kasımlo oldu.

İran'ın Batı Azerbaycan vilayetine bağlı Urumiye kentinde 1930 yılında doğup, yürüttüğü siyasi faaliyetler nedeniyle Şah'ın baskıları ve tutuklamalarına maruz kalan bir ağanın oğlu olan Abdurrahman Kasımlo, 1957'de ülkesini terk edip ekonomi okumak için bugünkü Çekya'nın başkenti Prag'a gitti.

Prag'da ekonomi okuyan ve daha sonra doktorasını yapan Kasımlo, 1973 yılında İKDP Genel Sekreteri seçildi, 1978'de de İran'a döndü.

Kasımlo, Tahran'ın sıkıntılı günler geçirdiği 1978'de Kürtlerin çoğunlukta yaşadığı vilayetlerde askeri ve siyasi olarak güçlü bir teşkilatlanmaya giderek, Şah ve daha sonra İran Devrimi lideri Ruhullah Humeyni ile Kürtler adına muhatap alınacak taraf oldu.

- İKDP'ye rakip Komele'nin kurulması

Aslında İran'da uzun yıllar boyunca tek parti olarak faaliyet gösteren İKDP'nin bu dönemde bir rakibi de ortaya çıkmıştı.

İKDP'yi, aşiret liderli, toprak ağaları ve elit kişilerin partisi olarak tanımlayan, Senendec ve Merivan kentlerinden radikal solcu bir grup Kürt genci, 1969 yılında İran Kürdistanı Devrimci ve Emekçi Partisi'ni (Komele) kurmuştu.

Kürt milliyetçiliği ve komünizmi benimseyen Komele, özellikle 1978'den sonra, İran'ın Kürdistan vilayetinde askeri ve siyasi olarak faaliyet göstermeye başladı.

Çoğunlukta çiftçiler ve işçiler arasında nüfuz kazanan Komele, bir dönem aşiret ağaları ve toprak sahiplerine de diklenerek çatışmaya girdi.

- İKDP lideri Kasımlo ve Şerefkendi'nin öldürülmesi

İran devriminden sonra Humeyni, İKDP Genel Sekreteri Kasımlo'nun "İran'da Kürtlere otonomi şeklinde özerklik verilmesi" talebine sert karşı çıkarak, İKDP ve Komele'nin elinde tuttuğu bölgeleri kontrol altına almak için geniş askeri operasyon başlattı.

İran ile Irak arasında 8 yıl süren savaş sırasında, Irak'ın devrik lideri Saddam Hüseyin'in yanında yer alan muhalif İKDP ve Komele, 1984'te elindeki tüm bölgeleri kaybederek Irak topraklarına çekildi.

Humeyni'nin tüm ayaklanmaları bastırmasından sonra Irak'a çekilen muhalif Kürtlerin Kasımlo gibi siyasi liderleri Avrupa'ya yerleşti. İran'ı sürekli bir şekilde kendileriyle müzakere etmeye davet eden Kasımlo, 13 Temmuz 1989'da Avusturya'nın başkenti Viyana'da, Tahran hükümeti adına kendisiyle görüşmeye gelen bir grup İranlı tarafından düzenlenen suikast sonucu öldü.

Kasımlo'nun öldürülmesinden sonra İKDP Genel Sekreteri olarak göreve gelen Sadık Şerefkendi de 18 Eylül 1992'de Berlin'deki bir restoranda uğradığı silahlı saldırı sonucu hayatını kaybetti.

İran hükümetinin, suikastların arkasında olduğu iddialarını ve tüm suçlamaları reddetmesine rağmen, Alman yargısı 3 yıl süren dava sürecinin sonunda Tahran'ın bu işin arkasında olduğu hükmünü verdi. Ancak olaya karışan veya ismi geçen kimse tutuklanmadı.

İran'ın her iki partinin daha önce elinde tuttuğu bölgelerde askeri olarak tam kontrol sağlaması ve İran-Irak Savaşı'nın sona ermesiyle, İKDP ve Komele, 1990'dan sonra IKBY'nin iç kesimlerine çekilerek askeri faaliyetlerini en aza indirmek zorunda kaldı.

- İKDP ve Komele'nin kendi içinde parçalanması

Kasımlo ve Şerefkendi'nin ölümünden sonra İKDP'nin genel sekreteri seçilen Mustafa Hicri, parti içinde ideolojik çekişmeler nedeniyle bölünmeye gitti.

Halid Azizi liderliğindeki bir grup İKDP'li, 2006 yılında partinin 13'üncü kongresinde ayrılma kararı aldı ve İran ismini atarak yeni bir Kürdistan Demokrat Partisi kurdu. Azizi, 2017'ye kadar partinin genel sekreterliğini yaptıktan sonra yerini Mustafa Mevlüd'e bıraktı. İran'ın son füze saldırısında toplantı sırasında her iki parti yöneticisi de yaralanmıştı.

Hicri ve Mevlüdi liderliğindeki iki partinin yeniden birleşmesi için bazı görüşmeler gerçekleşti, ancak herhangi bir sonuç alınmadı.

Komele de IKBY'ye çekildikten sonra benzer bir durum yaşadı ve bölündü.

Abdullah Mohtedi liderliğindeki İran Kürdistanı Devrimci ve Emekçi Partisi'den ayrılan Ömer İlhanizade İran Kürdistanı Komünist Partisi'ni kurdu.

Süleymaniye'de siyasi ve askeri kampları bulunan her iki parti de daha çok İran'ın Merivan'daki sınır bölgelerinde zaman zaman askeri eylemler düzenliyor. Ancak Komele, yaşadığı parçalanma nedeniyle eskisi gibi askeri ve siyasi olarak İran içinde pek etkili değil.

- Terör örgütü PKK'nın PJAK'ı kurması

İran'daki siyasi partilerin bölgeden çekilmesini ve silahlı eylemlerinin azalmasını fırsat bilen terör örgütü PKK, elinde tuttuğu İran-Irak arasındaki sınır bölgesi üzerinde İran'ın iç kesimlerinde nüfuzunu artırmak, İKDP ve Komele'yi tasfiye etmek için PJAK'ı kurdu.

Her ne kadar İran'ın iç kesimlerinde eylemler gerçekleştirdiğini iddia etse de İranlı bir örgüt olmaması ve terör listesinde yer alması gibi nedenlerle PJAK'ın, kuruluşunun üzerinden 14 yıl geçmesine rağmen İranlı Kürtler arasında etkin bir nüfuzu söz konusu değil.

İKDP ve Komele, PJAK'ın PKK'nın uzantısı olması, sınır bölgelerinde kendilerine sorun çıkarması ve İran'daki Kürt siyasi hareketini terörize etmesi gerekçesiyle mümkün mertebede mesafeli bir duruş sergileyip, PJAK'ın tüm birleşim çağrılarını görmezden geliyor.

- DEAŞ ile mücadele ederek ün kazanan PAK

İKDP, Komele ve PJAK'ın dışında, Irak topraklarında kurulan ancak İran içinde pek de aktif olmayan Hüseyin Yezdan Penah liderliğindeki Kürdistan Özgürlük Partisi (PAK) bulunuyor.

Diğer İranlı Kürt partiler gibi silahlı kanadı bulunan PAK, İran'ın sınır bölgelerinde nadir eylemler gerçekleştirmesinin yanı sıra terör örgütü DEAŞ'a karşı özellikle Kerkük'te Iraklı Peşmergelerle yaklaşık 3 yıl boyunca çatışmalara katıldı.

Kerkük'te 16 Ekim 2017'ye kadar karargâhı bulunan PAK, DEAŞ ile mücadelede özellikle batı medyasında epey ön plana çıkmıştı.

- İKDP'nin 20 yıl sonra yeniden silahlı mücadeleye başlaması

İran'ın sınır güvenliğine önem vermesi, Tahran'ın askeri olarak güçlenmesiyle ülke içinde eskisi gibi faaliyet gösteremeyen İKDP ve Komele, Mesut Barzani ve 3 Ekim 2017'de hayatını kaybeden Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB) Genel Sekreteri Celal Talabani'nin daveti üzerine Erbil ve Süleymaniye'de kendileri için tahsis edilen kamplarda aileleriyle kalmaya başladı.

Erbil ve Süleymaniye'nin kırsal bölgelerine yerleşen Kürt grupları, 1996'dan 2016 yılına kadar İran'da pek ciddi bir askeri eylem içerisinde bulunmadı, ancak İKDP 20 yıl aradan sonra silahlı mücadele kararını değiştirip kendi milislerini İran'a gönderme kararı aldı.

İKDP Genel Sekreteri Mustafa Hicri, 20 Mart 2016'da İran-Irak sınırı üzerindeki bir Nevruz etkinliği sırasında, 20 yıl ara verdikleri silahlı mücadeleye tekrar başlama kararı aldıklarını açıklamıştı.

İKDP ve Komele'nin hâlihazırda Irak-İran sınırı üzerinde kontrol noktaları yer alıyor ve zaman zaman küçük gruplar hâlinde daha çok propaganda amaçlı faaliyet yürütüyorlar.